Skip to content Skip to left sidebar Skip to footer

Zarys historii

Dawny herb Tuchowa

Kiedy Tuchów pojawił się jako osada – tego na pewno stwierdzić się nie da; być może już w czasach rzymskich, a może nawet wcześniej, o czym świadczyć mogą znaleziska archeologiczne (siekierka krzemienna, fragmenty ceramiki cienkościennej). We wczesnym średniowieczu Małopolska weszła w skład organizmu państwowego plemienia Wiślan, a po upadku Państwa Wielkomorawskiego (906 r.) – w skład powstającego państwa polskiego. Wyniki dotychczasowych badań historyków zdają się wskazywać na epokę Bolesława Chrobrego jako na początek osady; był to bowiem okres pierwszej kolonizacji doliny Białej. Przypuszcza się, że istniał tu gródek, stanowiący aprowizacyjne zaplecze królewskiej drużyny; mieszkańcy osady trudnili się hodowlą, o czym świadczą niektóre nazwy miejscowe (Gadówka, Wołowa, Karwodrza). Pochodzenie nazwy osady jest niejasne i nie zostało dostatecznie wyjaśnione. Być może jest to nazwa dzierżawcza, pochodząca od nazwiska Tuch (może zasadźcy), które jednak w źródłach nie zostało tu odnotowane. Z tego to okresu pochodzi – jak powiada legenda – najstarszy kościółek, usytuowany na wzgórzu Lipie. Według niej miał go poświęcić biskup i późniejszy męczennik Stanisław ze Szczepanowa. O tym jednak źródła historyczne milczą.

Pierwszym dokumentem, w którym pojawia się nazwa osady – „Tucov” – jest tzw. przywilej Idziego z roku 1125. Dokument ten dostarcza ważnej informacji o jej historii: druga żona króla Władysława Hermana, Judyta Salijska, w skład posagu której wchodziły te ziemie, podarowała je pod koniec XI wieku benedyktynom tynieckim, a papież donację tę potwierdził. Odtąd benedyktyni zarządzali nie tylko Tuchowem, ale całym tzw. „kluczem tuchowskim”. Dbali o osadę i kiedy w początkach XIV wieku odkryto tu pokłady bardzo cennej wówczas kopaliny – soli, wystąpili (ówczesny opat Bogusław) do króla Kazimierza Wielkiego o podniesienie osady do rangi miasta. Król, wziąwszy pod uwagę dotychczasowe zasługi opata dla królewskiego majestatu (o czym wyraźnie mówi na początku aktu erekcyjnego), postanowił się do prośby przychylić i 2 listopada 1340 roku decyzję taką podjął. Osada stała się miastem na prawie niemieckim (magdeburskim). Otrzymała samorząd, herb (obecnie nieco zmodyfikowany) i prawo jarmarku co wtorek. Na lewym brzegu Białej wytyczono rynek, który zachował swój kształt do dziś. Wkrótce obok rynku pobudowano kościół pod wezwaniem św. Jakuba, ponieważ komunikacja z tym starszym, położonym na prawym brzegu rzeki, była utrudniona, a czasem wręcz niemożliwa.

Pomyślny rozwój miasta przypadł na wieki XV i XVI. Pojawili się tu liczni rzemieślnicy: piekarze, rzeźnicy, piwowarzy, tkacze, szewcy, rozwinęło się życie cechowe. Tuchowscy kupcy utrzymywali ożywione kontakty handlowe, głównie z Węgrami. Handlowali solą, którą wydobywano przez około 300 lat, bydłem, przywozili wino.

Stopniowy upadek miasta nastąpił w wieku XVII, zwłaszcza po szwedzkim potopie, kiedy Tuchów padł łupem wojsk Rakoczego, które mieszkańców ograbiły a miasto w znacznym stopniu zniszczyły. Dzieła dopełniły zbierające obfite żniwo zarazy oraz pożary, z których najbardziej dla miasta tragiczny był ten z roku 1789 – spłonęły 24 domy w rynku, kościół św. Jakuba, budynek szkolny i stodoła wojskowa, były ofiary w ludziach. Prawie 100 lat po tym wydarzeniu powołano do życia straż pożarną (1883 r.)

Po I rozbiorze Tuchów znalazł się w Galicji, co w znacznej mierze zadecydowało o dalszych losach miasta. Cesarz Józef II skasował w 1782 roku wiele zakonów, w tym benedyktynów. Ziemie wchodzące dotąd w skład klucza tuchowskiego przejęło państwo. Wystawiono je na licytację. Dobra tuchowskie kupił hrabia d’Altona, później baron Hirsch. Od niego odkupili je Rozwadowscy, którzy byli ich właścicielami do 1945 r. i wiele dobrego dla miasta zrobili, zwłaszcza hr. Ludwika z Zamojskich Rozwadowska , m.in. ufundowała ochronkę, przekazała teren pod cmentarz.

Powolne ożywienie gospodarcze odnotowano w II połowie XIX wieku. Powstały: most na Białej, poczta, linia kolejowa, tarnowsko-leluchowska, łącząca z Wiedniem, dzięki której charakterystyczny wyrób tuchowskich masarzy – kiełbasa tuchowska – do stolicy docierał. Osiedlili się w mieście Żydzi. Przez kilkanaście lat Tuchów był nawet „becyrkiem”, czyli czymś w rodzaju powiatu.

Kolejna fala zniszczeń to okres I wojny światowej, podczas której Tuchów mocno ucierpiał, gdyż znajdował się w strefie frontowej i przechodził kilkakrotnie z rąk do rąk. Mieszkańcy narażeni byli na liczne grabieże, rekwizycje, konfiskaty; padali ofiarami zabójstw i działań bojowych, w tym wielkiej bitwy armatniej w czasie ofensywy gorlickiej w maju 1915 r. W klasztorze i dworze Rozwadowskich utworzono szpitale, a w budynku „Sokoła” – cerkiew. Pałac Rozwadowskich został doszczętnie obrabowany, uszkodzony został niedługo przed wojną wyremontowany kościół św. Jakuba, zniszczono ratusz i most na Białej, przy rynku zostało zaledwie kilka całych, ale obrabowanych domów. Z trzech tysięcy mieszkańców po wojnie zostało około pięciuset. Na pograniczu gmin Pleśna i Tuchów toczyła się w dniach 22 – 25 XII 1914 r. bitwa, w której wzięła udział I Brygada Legionów pod dowództwem ppłk. Kazimierza Sosnkowskiego, a która przeszła do historii jako „bój pod Łowczówkiem”. Wielu mieszkańców Tuchowa i gminy brało udział w walkach Legionów. Tradycje walki o wolność sięgają tu czasów Grunwaldu, powstań narodowowyzwoleńczych; przed I wojną światową działały w gminie Polskie Drużyny Strzeleckie, z których rekrutowali się legioniści. Chlubną rolę odegrał też ruch sokolski – w Tuchowie przed I wojną i w okresie międzywojennym działało prężnie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”.

W okresie międzywojennym miasto dźwigało się powoli z upadku spowodowanego wojennymi zniszczeniami. Działały tu liczne organizacje polityczne; szczególnie rozwinięty był ruch ludowy. Tuchów był jedynym miasteczkiem w powiecie tarnowskim, które zachowało prawa miejskie.

Kontynuacją patriotycznych tradycji był ruch oporu w czasie II wojny światowej, który zaowocował udziałem w Akcji „Burza” Batalionu „Barbara” 16 Pułku Piechoty Armii Krajowej, a także odbywającym się tu w kilku ośrodkach tajnym nauczaniem. Z działań wojennych – w przeciwieństwie do pierwszej wojny – Tuchów wyszedł z niewielkimi tylko zniszczeniami: spalona bóżnica, wysadzony most na Białej i uszkodzony ratusz. Tragedia dotknęła mieszkających w Tuchowie i okolicy Żydów, których zamknięto w getcie i wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu. Oprócz tego za udział w ruchu oporu Niemcy wymordowali rodzinę Solarzów w Karwodrzy, Siwaków w Buchcicach oraz matkę i syna z rodziny Ulatowskich w Tuchowie.

Po II wojnie światowej nastąpił rozwój miasta: powstało liceum ogólnokształcące oraz szkoła zawodowa, szpital, drobne zakłady pracy, osiedla mieszkaniowe, Dom Kultury, oczyszczalnia ścieków, wodociągi, ujęcie wody pitnej w Lubaszowej, stacje paliw, przeprowadzono gazyfikację, wyremontowano ratusz i rynek, zbudowano lub gruntownie zmodernizowano budynki szkolne w mieście i gminie.

Opracowano na podstawie publikacji o Tuchowie, a w szczególności:
S. Derus, Tuchów. Miasto i gmina do 1945 r.; Kamienie milowe cz. I i II pod red. J. Kozioła; J. Kozioł, Tuchów i okolice; A. Krupiński, Krajobrazy i zabytki ziemi tuchowskiej; Pokłosie tuchowskich jubileuszy pod red. A. Kowalika i J. Kozioła oraz folderów i wydawnictw okolicznościowych.

Wzmianka historyczna

Dokumenty historyczne świadczą, że od XV wieku tuchowianie doceniali naukę. Większość mistrzów rzemieślniczych była wykształcona. Swe dzieci posyłali nie tylko do szkółki parafialnej, ale również na Akademię Krakowską. Świadczą o tym zapisy w testamentach, rejestry krakowskiej uczelni, w których figurują nazwiska tuchowian, takie jak: Tomasz Wcisło, Bartłomiej Hulasza syn Jana Małego, zwany Melaniuszem i wielu innych. Melaniusz, pragnąc rozszerzyć oświatę w rodzinnym mieście, nabył w roku 1630 za sumę 2 000 ztp kamienicę zwaną Dyrdzińską przy ulicy Floriańskiej w Krakowie i czynsz z niej przeznaczył na utrzymanie dwóch uczniów rodem z Tuchowa. Prawo typowania tego zapisu oddał proboszczom i burmistrzom tuchowskim. Ślady funkcjonowania tego zapisu w archiwum UJ można dostrzec do 1803 roku.

[tab:Włodarze Tuchowa]

Włodarze Tuchowa od 1381 roku

PRAETORIUM OPPIDI TUCHOVIENSIS ET MAGISTRATU

  1. Mikołaj – Wójt; 1381 – ?
  2. Szczeczko – Wójt; 2-ga poł.XIV w.
  3. Stanisław z Bobowej – Wójt; 1393 – 1468
  4. Zygmunt z Bobowej – Wójt; 1408 – 1450
  5. Mikołaj i Jan z Bobowej oraz Uchacz; 1451 – 1482
  6. ? 1482 – 1489
  7. ? 1489 – 1516
  8. Łukasz Baranowski – Starosta; 1516 – 1521
  9. Jan Taszycki – Starosta; 1525 – ?
  10. Wawrzyniec Bolisznia – Wójt; 1525
  11. Mikołaj Gołąb – Wójt; 1526
  12. Bartłomiej – Rector civitum oppidi Tuchov; 1527
  13. Paweł (piekarz) – Wójt; 1530
  14. Cyryl Chrząstowski – Starosta; 1567 – 1591
  15. Albert Latocha – Wójt; 1577
  16. Marcin Kiszkowski (Kiska) – Rector civitum oppidi Tuchov; 1578 – 1579
  17. Jan Mały; 1579 – 1580
  18. Wincenty Gorczycki; 1580 – 1585
  19. Adam Konwent; 1585 – 1587
  20. Jan Frystak (Krawiec); 1587 – 1590
  21. Adam Konwent; 1590 – 1591
  22. Sebastaian (Stanisław) Goraj; 1591 – 1604, 1635
  23. Jakub Zagórski de Biała – Starosta; 1591 – 1625
  24. Albert Groza – Wójt; 1604 – 1614
  25. Stanisław Drewecki – Wójt; 1614 – 1619
  26. Jędrzej Konieczko; 1619 – 1621
  27. Erazm Pigłowski; 1621 – 1627
  28. Augustyn Szwarcowic; 1627 – 1630
  29. Sebastian Jurkowicz; 1630 – 1632
  30. Stanisław Piska; 1634
  31. Wawrzyniec Dalowic; (1632) 1635
  32. Stanisław Smiło (Smilo); 1635 – 1637
  33. Wojciech Artwiga; 1637 – 1640
  34. Sebastian Goraj; 1639
  35. Sebastian Królik; 1640 – 1635
  36. Chryzostom Gertej; 1653 – 1668
  37. Sebastian Wendrychowski; 1668 – 1671
  38. Wojciech Mielacki; 1671 – 1672
  39. Bartłomiej Sasak; 1672 – 1673
  40. Jakub Dudzicki; 1711 – 1714
  41. Stanisław Ziembski; 1715 – 1727
  42. Stanisław Osiecki; 1729
  43. Mikołaj Szymański; 1731
  44. Stanisław Wachroski; 1733
  45. Grzegorz Lazurowicz – Burmistrz; 1737
  46. Tomasz Kwaśniowski; 1733 – 1740
  47. Sebastian Rynkarowicz – Wójt; 1740 – 1746
  48. Wawrzyniec Wanatowicz; 1746 – 1759
  49. Andrzej Wadoski; 1759 – 1776
  50. M. Kwaśniewski; 1776 – 1777
  51. Józef Szaszor – Prezydent m. Tuchowa 1777 – 1791
  52. Michał Rudnicki – Prezydent m. Tuchowa; 1794
  53. Paweł Dobrzański – Prezydent m. Tuchowa; ?
  54. Wojciech Piotrowski – Wójt; 1789, 1794
  55. Franciszek Wanatowicz – Wójt; 1792
  56. Wojciech Ziębski; 1808
  57. Jan Derechowski; 1817
  58. Maciej Ankiewicz; 1817
  59. Jan Lontka; 1817
  60. Franz Rybicki; 1817
  61. Wojciech Skababski – Burmistrz; 1858
  62. Stanisław Krogulski; 1864 – 1870
  63. Franciszek Frydman; 1870, 1891
  64. Franciszek Derechowski; 1876
  65. Jan Koszyca; 1894
  66. Jan Krogulski; 1900 – 1909
  67. Wincenty Lasko; 1909
  68. Bartłomiej Bazylewicz – Naczelnik RM; 1909-1913
  69. dr Jakub Janiga – Burmistrz; od 1913
  70. Piotr Rachlewicz; od 1920
  71. Kazimierz Goyski; od 1925
  72. Jan Krogulski; od 1927
  73. Władysław Foltyński; 1927 – 1933
  74. Wojciech Dobrzański; 1933 – 1934
  75. Marian Styliński; 1934 – 1939
  76. Jan Eilmes – Burmistrz; 1939 – 1944
  77. Michał Galas – Burmistrz; 1945 – 1950
  78. Józef Zieliński – Przewodniczący PMRN; 1950 – 1951
  79. Stanisław Gniewek – Przewodniczący PMRN; 1952
  80. Klotylda Chwistek – Przewodniczący PMRN; 1956
  81. inż. Karol Derechowski Przewodniczący PMRN; 1956 – 1958
  82. Michał Galas – Przewodniczący PMRN; 1958 – 1961
  83. Jan Przęczek – Przewodniczący PMRN; 1961 – 1963
  84. Stanisław Zieliński – Przewodniczący PMRN; 1963 – 1964
  85. Kazimierz Śliwa – Przewodniczący PMRN; 1964 – 1966
  86. Zygmunt Stanuch – Przewodniczący PMRN; 1966 – 1967
  87. Józef Zieliński – Przewodniczący PMRN; 1967 – 1971
  88. Czesław Dudek – Naczelnik; 1971 – 1981
  89. Marek Karpała – Naczelnik; 1981 – 1988
  90. Maksymilian Kras – Naczelnik; 1988 – 1990
  91. Michał Wojtkiewicz – Burmistrz; 1990 – 1994
  92. Andrzej Słowik – Burmistrz; 1994 – 1998
  93. Mariusz Ryś – Burmistrz; 1998 – 2014
  94. Adam Drogoś – Burmistrz; 2014 – 2018
  95. Magdalena Marszałek – Burmistrz; 2018 –
[tab:Wzmianka]

Dokumenty historyczne świadczą, że od XV wieku tuchowianie doceniali naukę. Większość mistrzów rzemieślniczych była wykształcona. Swe dzieci posyłali nie tylko do szkółki parafialnej, ale również na Akademię Krakowską. Świadczą o tym zapisy w testamentach, rejestry krakowskiej uczelni, w których figurują nazwiska tuchowian, takie jak: Tomasz Wcisło, Bartłomiej Hulasza syn Jana Małego, zwany Melaniuszem i wielu innych. Melaniusz, pragnąc rozszerzyć oświatę w rodzinnym mieście, nabył w roku 1630 za sumę 2 000 ztp kamienicę zwaną Dyrdzińską przy ulicy Floriańskiej w Krakowie i czynsz z niej przeznaczył na utrzymanie dwóch uczniów rodem z Tuchowa. Prawo typowania tego zapisu oddał proboszczom i burmistrzom tuchowskim. Ślady funkcjonowania tego zapisu w archiwum UJ można dostrzec do 1803 roku.

[tab:Sztych]

W 1668 roku opat Stanisław Szczygielski OSB napisał: “Obraz ten sławą cudów napełnił oną krainę a nawiedza go mnóstwo ludzi. Nie ma czasu, nie ma miesiąca, w którym by do tego kościółka i obrazu Przenajś. Dziewicy, pełnego niewypowiedzianej piękności, wielu nie przebywało pielgrzymów. Co choć zawsze się dzieje, dwa są jednakże w roku okresy pielgrzymkami i uroczystościami najznakomitsze, a to wiosenny i letni, kiedy to pobożni tłumnie Najśw. Pannę nawiedzają i wpatrują się w święty Jej obraz. Wprost nie do uwierzenia, jakie tu wydają głosy, jakie westchnienia z głębi ich serc tam się podnoszą. Czują tu obecność Pana Boga, jak się na to wszyscy z łatwością zgadzają. Wielu pod wpływem Boskiej grozy, a zarazem radości tak się świętością miejsca przenika, iż po zgładzeniu swych win i przystąpieniu do Stołu Pańskiego, wybucha płaczem, modłami i westchnieniami będąc zmiękczeni. Taką sławny ten obraz pielgrzymom się udziela i dusze ich porusza i pobożnych napełnia niezwykłą radością, bezbożnych przerażeniem, dla chorych bodźcem, dla pozostałych w niebiezpieczeństwie ratunkiem, dla zgubionych zbawieniem.
Źródło: Pani Ziemi Tarnowskiej, Sanktuarium Matki Bożej w Tuchowie 1597-1997, Księga Jubileuszowa pod redakcją ks. Stanisława Piecha, Polskie Towarzystwo Teologiczne – Kraków, Wydawnictwo “UNUM”, 1998

sztych

Pokolorowany Sztych (przez Stanisława Adamka w 1992 roku) z dzieła Stanisława Szczygielskiego. Obraz ten znajduje się w sali obrad Rady Miejskiej w Tuchowie
Sztych z dzieła Stanisława Szczygielskiego. Tinecia seu Historia Monasterii Tineciensis Ordinis S[ancti] Benedicti. Cracoviae 1668.
Tłumaczenie napisów łacińskich, umieszczonych na obrazie.
Górny napis: “Dziewicy Matki Błogosławionej Tuchowskiej Obraz Cudowny”
Lewa strona: “Witaj Córo Boga Ojca”, poniżej – “Witaj Oblubienico Ducha Świętego”
Prawa strona: “Witaj Matko Bożego Syna”, poniżej: “Witaj Świątynio Przenajświętszej Trójcy”
Dolny napis: “Miła Przyjaciółko Boga. Różo Rozkwitająca. Dziewico Przepiękna. Pamiętaj o nas śmierci gdy nadejdzie godzina”.